«Hans» var dyrare enn noko ekstremvêr før. Framtidige katastrofar kan bli meir forutseielege

Denne artikkelen er produsert og finansiert av Universitetet i Oslo - les mer.

Ekstremvêret «Hans» førte til store materielle skadar. Dette biletet er frå Leirsund i Lillestrøm august 2023. (Foto: Tommy Gildseth / CC BY-SA 4.0 / Wikimedia Commons)

Betre modellar kan redusera skadane etter ekstremvêr.

To milliardar har forsikringsselskapa betalt ut etter at «Hans» herja delar av Austlandet i 2023. I tillegg kom skadane på infrastruktur og skadar som kjem inn under Statens naturskadeordning.

Forskarane Kent-Andre Mardal, Eirik Valseth og Kristen Valseth meiner at styresmaktene ikkje har prioritert arbeidet med flaumsikring tilstrekkeleg. Dei har heller ikkje fokusert nok på fundamental forståing av desse hendingane gjennom forsking og utvikling.

– I tillegg er det underkommunisert at når flaumar som «Hans» vert kalla hundreårsflaumar, inneber ikkje det at det vil gå hundre år mellom kvar flaum, seier hydrolog Kristen Valseth ved Matematisk institutt på Universitetet i Oslo.

– Styresmaktene har ikkje prioritert arbeidet med flaumsikring tilstrekkeleg, hevdar (frå venstre) Eirik Valseth, Kristen Valseth og Kent-Andre Mardal. (Foto: Torstein Helleve)

Ho seier det skapar falsk tryggleik i flaumutsette område. Det er alltid ein prosent sjanse for at ei slik hending vil skje. 

Vanskelegare å berekna vatn i terrenget

– Under «Hans» var det ei mindre, uregulert elv vest for Nesbyen som fekk store mengder regn i sitt nedslagsfelt. Det fekk fylgjeverknadar nedover vassdraget. Det enda opp med at store delar av Nesbyen hamna under vatn, seier professor Kent-Andre Mardal.

Han forskar på matematiske modellar for væskeflyt, spesielt for blod i hjernen. Han samarbeider med Valseth om å finna betre modellar for ekstremvêr.

– Til ein viss grad kan dei same modellane brukast på hjernen og på flaum, men nokre av likningane er forskjellige, seier han.

– Faktisk er det vanskelegare å berekna korleis vatnet flyt i terrenget.

To elvar som møtest

Eirik Valseth frå Institutt for datavitskap ved NMBU har lang erfaring med liknande arbeid med orkanar i USA. 

Modellane hans har mellom anna vore i bruk av styresmaktene under orkanen «Milton» (nrk.no).

– Terrenget og alt som finst der, spelar sjølvsagt ei avgjerande rolle ved flaum. I modellane kan vi manipulera terrenget og studera ulike scenario, seier han.

Dermed kan forskarane få ein ide som kva som vil skje dersom det vert bygd ein voll ein stad som sikring. Kva effekt har det andre stader? Vatnet forsvinn jo ikkje om vi stoppar det ein viss stad. Det vert nøydd til å finna seg andre vegar. 

– I Nesbyen vert berekningane vanskelegare sidan det ikkje berre er snakk om éi elv. Det er to elvar som møtest her, seier han.

Klimaendringane endrar føresetnadane

Etter ein flaum veit ein sjølvsagt kvar vatnet har stått. Men det er ikkje så enkelt at det berre er å setja inn sikringstiltak der, forklarar Eirik Valseth.

– Straks du set inn tiltak, endrar du føresetnadane som førte til det som skjedde tidlegare. Når du endrar vassflyten, har det òg ein effekt på timinga. Dei historiske dataa vert – om ikkje verdilause, så i alle fall mindre verdt, seier han.

Kristen Valseth supplerer:

– I tillegg er det slik at dei pågåande klimaendringane òg endrar føresetnadane litt frå år til år. Historiske data kan ikkje fortelja oss kva det vil innebera, men det håpar vi modellane våre vil kunna.

Har hytte på Nesbyen

Mardal har brukt dei same modellane til å rekna på tilflyten av vatn til vassreservoara til straumprodusentane. 

Som matematikar trivst han med problem som desse.

– Med det tenkjer eg på at det er matematiske problem som òg har praktisk betydning. Dei kan vera viktige for samfunnet, seier han.

Mardal har sjølv ei hytte på Nesbyen. Han har derfor kunne vera der ei stund og observera øydeleggingane. 

– Det gjer inntrykk å tenkja på sjølv med alt det vatnet vi har i Noreg, har vi likevel ikkje meir kunnskap enn at vi er sårbare for ekstreme hendingar.

Videoen nedanfor viser korleis vassdraga rundt Nesbyen vert fylde av vatn. Forskarane arbeider no med å finpussa modellen før dei køyrer simuleringar med verkelege data, for eksempel frå «Hans».