Kan fars utdanning redde livet til barna?

Denne artikkelen er produsert og finansiert av Norges forskningsråd - les mer.

Urettferdig fordeling av sosiale og økonomiske ressursar hindrar altfor mange i å oppnå eit langt liv med god helse. (Foto: Forskningsrådet)

Forsking viser at utdanningsnivået hos foreldre har ein kraftig innverknad på helsa til barna. Ei spesielt oppsiktsvekkjande oppdaging er betydninga av fars utdanning. 

– Saman med akademikarar, praktikarar, politikk-påverkarar og internasjonale organisasjonar jobbar vi mot eit felles mål: å finne ut av korleis vi best kan bruke ressursane i verda til å redusere sosiale helseulikskapar.

Det fortel forskar Terje Andreas Eikemo ved NTNU. Han er leiar av forskingssenteret Centre for Global Health Inequalities Research (CHAIN). 

Forskarane der tek utgangspunkt i ein av dei største utfordringane våre nasjonalt og globalt: sosiale ulikskapar i helse. 

Utdanning og helse – den viktige samanhengen

Eit av resultata dei har kome med, er forskinga på samanhengen mellom utdanning og helse. 

– Vi har oppdaga at utdanninga til foreldra globalt har ein stabil effekt på overlevinga til barna. Denne kunnskapen har vore avgjerande for å fremje utdanning som ein viktig faktor i global helsepolitikk. 

Like sterk effekt av far som av utdanninga til mor 

Resultat frå studien viste ein stabil og såkalla signifikant effekt av fars utdanning på overlevinga til barna. Det var uavhengig av kvar i verda ein er. Signifikans er eit omgrep i statistikken som seier at eit resultat ikkje er tilfeldig.  

Dette betyr at fedrars utdanning har ein positiv innverknad på helsa til barna overalt, både i rike og fattige land.

I studien fann forskarane ingen mettingseffekt av utdanning. Dette betyr at jo høgare utdanning faren har, jo betre er det for helsa til barnet.

Forskarane fann det overraskande at fars utdanning hadde ein like sterk effekt som mors utdanning på overlevinga. Tidlegare forsking har i stor grad sett søkjelys på utdanninga til mor. Denne studien viser at utdanninga til far er minst like viktig.

Stengte ute andre årsaker

Studien er det som på fagspråket heiter ein meta-analyse. Det inneber at forskarane samla inn data frå ei rekkje tidlegare studiar og analyserte dei samla. 

Denne metoden gir eit betre resultat enn enkeltstudiar. Grunnen er at han tek omsyn til eit større datagrunnlag.

Her har dei henta data frå 164 land.

 For å kontrollere for andre faktorar som kan påverke helsa til barna, tok forskarane omsyn til ei rekkje variablar. Det inkluderte mors utdanning, inntektsnivå, tilgang til helsetenester og regionale forskjellar.

Ved å kontrollere for desse faktorane kunne forskarane isolere effekten av utdanninga til far på helsa til ungane.

Auka trykk på helsevesenet 

Senteret CHAIN vart etablert som eit svar på den aukande bekymringa for helseulikskapar lokalt og globalt. 

Målet til forskarane er å utnytte ressursane i verda på ein måte som reduserer ulikskapane gjennom forsking og samarbeid med WHO, FN og EU. 

Forskjellar innanfor helse er ein stor barriere for sosial og økonomisk utvikling.

Eikemo fortel at skeiv fordeling av nødvendige sosiale og økonomiske ressursar fører til at altfor mange blir hindra i å leve eit langt liv med god helse. 

Han meiner det er eit problem for dei det gjeld og for familiane deira. Samstundes er det eit problem for samfunnet i form av auka trykk på helsetenestene og redusert økonomisk berekraft. 

Forskarane gjer feltarbeid ulike stader i verda. Dei har mellom anna dokumentert forureiningsnivå i flyktningleirar i Hellas. (Foto: Forskningsrådet)

– Forskinga vår bidreg til løysingar som vil ha påverknad på samfunnsnivået. Han vil også ha konsekvensar for enkeltmennesket og familien til desse, seier Eikemo.

Forskarane analyserer store mengder data for å kartleggje mønster og årsaker til forskjellar innanfor helse. Dei er også aktive «på bakken» med feltarbeid i ulike delar av verda. 

Dette gjer dei i stand til å evaluere verkemiddel som kan gjere ein forskjell.

Helse i eit større perspektiv

Eikemo ser på helse som eit stort samfunnsspørsmål. Han forklarer at individuell åtferd som kosthald og livsstil er viktig. Samstundes viser dataa at såkalla sosiale mønster også speler ei avgjerande rolle. 

Desse mønstera, som utdanningsnivået, inntekta og regional tilhøyrsel, avslører at individuelle val blir påverka sterkt av andre sosiale faktorar.

Eit konkret døme er forskjellen i tilgang til medisinsk teknologi på sjukehus. 

– Menneske med høgare utdanningsnivå får oftare tilgang til avanserte behandlingar. Det klargjer korleis sosiale strukturar favoriserer visse grupper over andre, seier Eikemo. 

Han fortel at dette fenomenet er kjent som vaksine-nasjonalisme. Det vart spesielt tydeleg under covid-19-pandemien. Der sikra rike land seg vaksinar til eiga befolkning på kostnad av meir trengande nasjonar.

Sosial rettferd gjennom reduserte helseulikskapar

Arbeidet til forskingssenteret har direkte samfunnsmessig betydning ved at det bidreg til meir rettferdige helseforhold.

Eikemo meiner dette først og fremst kanskje er eit rettferdsspørsmål. 

– Når alt kjem til alt handlar dette om urettferdig, unødvendige og uunngåelege forskjellar i helse som vi finn i alle land med tilgjengelege data. Ved å redusere dei store forskjellane innanfor helse bidreg vi også til å byggje meir robuste samfunn. 

Begrepet vaksinenasjonalisme vart tydeleg under Covid-19-pandemien, då rike land prioriterte vaksinar til eiga befolkning på kostnad av trengande nasjonar.

Han fortel at gjennom forskinga på senteret, hjelper dei til å forme internasjonale helsestrategiar og policyar. Det fører i sin tur til betre helse i global skala.

Gjennom media og samarbeid med globale organisasjonar har CHAIN bidrege til den internasjonale diskusjonen om sosiale forskjellar i helse. 

Arbeidet deira har resultert i ei større forståing av korleis sosiale faktorar påverkar helse globalt. Det har ført til at utdanning har vorte ein kjernekomponent i den største helseundersøkinga i verda. Ho er leidd av Global Burden of Disease-konsortiet i Seattle.