Folketalet i Sør-Noreg sank betydeleg etter 500-talet. Korleis kan det ha seg?

Ein analyse av nærare 7 000 daterte graver indikerer ein betydeleg nedgang i folketalet i Sør-Noreg etter 500-talet, skriv artikkelforfattarane. (Foto: Shutterstock / NTB)

POPULÆRVITENSKAP: Nedgangen i folketal fortel oss noko viktig om Skandinavia under jernalderen.

Ein analyse av nærare 7 000 daterte graver indikerer ein betydeleg nedgang i folketalet i Sør-Noreg etter 500-talet, med over 75 prosent færre gravfunn samanlikna med tidlegare periodar. 

Denne demografiske nedgangen, knytt til miljø- og samfunnskriser, gjev viktig innsikt i kultur- og folkedynamikken i jernalderens Skandinavia.

Sjølv om graver ikkje direkte speglar folketalet, gjev dei verdifull informasjon om trendar og uro i samfunnet. Den markante nedgangen i talet på gravfunn etter 500-talet samanfell med andre arkeologiske funn, som nedgang i aktivitet og færre spor etter busetnad.

Klima og sjukdom var årsakane

Nedgangen er knytt til ein kombinasjon av klimatiske og epidemiologiske faktorar. To store vulkanutbrot i 536 og 540 e.Kr. utløyste ein langvarig kuldeperiode som kan ha ført til omfattande avlingssvikt og hungersnaud.

Samstundes oppstod den første byllepestpandemien, som kan ha nådd Skandinavia eller i det minste indirekte påverka området gjennom sannsynlege brot i økonomiske, sosiale og politiske nettverk. Desse krisene ramma eit samfunn som kanskje allereie var sårbart.

Før 500-talet opplevde Sør-Noreg vekst i jordbruksareal og folketal. Men denne veksten pressa dei regionale ressursane, og samfunna vart sårbare for ytre faktorar.

Vulkanutbrota og den påfølgjande klimakrisa fungerte sannsynlegvis som katalysatorar for eksisterande ustabilitetar, med reduserte avlingar og større samfunnspress. Verknadene varierte regionalt, der somme område klarte seg betre enn andre.

Sjølv mindre forstyrringar kan utløyse store samfunnsendringar i skjøre system. Krisene på 500-talet ser ut til å ha påverka busetjingsmønster, ritual og kulturelle praksisar. Til dømes speglar endringar i gravskikk og færre rikt utstyrte graver skiftande samfunnsstrukturar og verdiar.

Garden Hanaland på Jæren vart truleg fråflytta på 500-talet. Garden vart busett på nytt på slutten av 900-talet, men fråflytt att i seinmellomalderen. (Foto: Terje Tveit / Arkeologisk museum, Universitetet i Stavanger)

Sjokk og samfunnsdynamikk

500- og 600-talet var prega av færre og enklare graver, samstundes som det vart reist monumentale gravhaugar som Raknehaugen og Jellhaugen, eller konsentrasjonar av større haugar ved Borre og Gamle Uppsala.

Desse utviklingane tyder på store samfunnsøkonomiske endringar. Det er hevda at eliten kan ha brukt store gravhaugar for å markere makt i krisetider og for å konsolidere deira autoritet i ei tid med sosial uro. Medan færre rike graver, som på 600-talet, kan tyde på at ein elite hadde stabilisert seg som ei maktfaktor.

Men dersom færre graver er eit teikn på eit meir hierarkisk samfunn på 500- og 600-talet, med færre frie bønder eller jordeigarar, korleis skal me då tolke dei rike periodane før og etter?

Forsking på den betre dokumenterte Svartedauden på 1300-talet viser at plutselege kriser ofte fungerer som voldsame sjokk som forstyrrar etablerte strukturar og kan føre til sosial og økonomisk utjamning. For mange av dei som overlevde pesten, var seinmellomalderen ei tid med relativ velstand.

Færre og mindre iaugefallande graver etter 500-talet kan tolkast i dette ljoset. For dei som kom seg gjennom krisa, kan eit meir sosialt likestilt samfunn på 600-talet ha gitt nye moglegheiter i ein kort periode med meir jamn ressursfordeling – kanskje liknande dei første konsekvensane av Svartedauden.

Dette kan også gje ei alternativ tolking av dei monumentale, men sparsamt utstyrte haugane frå denne perioden. Dei kan ha vore kollektive handlingar og ritual, kanskje for å blidgjere gudane; ein rasjonell reaksjon på dei ekstraordinære hendingane på midten av 500-talet kan difor ha vore ekstraordinære ritual.

Maktkonsentrasjonar og sosiale endringar

Samstundes finst det fleire indikasjonar på auka maktkonsentrasjon på 500- og 600-talet, dokumentert gjennom rike busetnadsområde som ved Åker, Borre, Gamla Uppsala, Lejre og Tissø. Denne tilsynelatande motseiinga kan forklarast ved at ein mindre elite konsoliderte meir kontroll. 

Medan mange elitar truleg strevde med å halde på posisjonane sine i møte med ein minkande arbeidsstyrke og politisk uro, kan somme ha oppnådd meir makt på bekostning av tidlegare konkurrentar.

Den kronologiske fordelinga av daterte graver frå 200–1000 e.Kr. på Vestlandet og Austlandet i Sør-Noreg.

Denne endringa i den sosiale strukturen i Skandinavia, der dei høgare sosiale laga vart færre, kan også ha spegla seg i dei lågare laga. Dette kan ha ført til framveksten av ein større såkalla «middelklasse», kanskje synleg gjennom ei aukande einskap i klede- og smykkestilar på 600- og 700-talet.

Ei tid for endring og gjenreising

Perioden illustrerer samspelet mellom klima- og miljøutfordringar og samfunnets evne til å stå imot og tilpasse seg. Trass i dei øydeleggjande konsekvensane kan krisa på midten av 500-talet ha lagt grunnlaget for framtidig gjenreising og nyskaping. 

I vikingtida opplevde Sør-Noreg ein oppblomstring i folketalet, drive av gunstige klimatiske forhold, vidareutvikla landbruk og utvida handelsnettverk.