Ein av Norges mest kjente kunstnarar etterlet seg ei hemmelegheit

Eg opna innboksen ein dag. Der låg det eit tips.

«Kunstnaren Gustav Vigeland etterlet seg eit forsegla manuskript som skulle bli gitt ut 50 år etter hans død,» skreiv tipsaren.

Manuskript. Berre ordet vekte nysgjerrigheita mi. Fanst det eit gravkammer, lik pyramidane i Egypt, med ei gamal bok i? Var sidene sydd inn i ei madrass? Eller gøymt under Monolitten?

Eg sjekka norske aviser etter omtale av boka. Kort tid etter Vigelands død i 1943 omtalte avisene manuskriptet med forventning.

Men då eg søkte opp 50-årsdagen for Vigelands død i Nasjonalbibliotekets avissøkemotor, 12. mars 1993, glimra sjølvbiografien med sitt fråvær.

Avisene var opptatt av heilt andre ting. Vigelands sjølvbiografi blei ikkje nemnt med eit ord. Og no hadde vi for lengst passert 50-årsdagen for Gustav Vigelands død.

Kvar var denne juicy blekka blitt av?

Kontroversielt geni

Gustav Vigeland er hylla som geni, men også omdiskutert.

Mest av alt er han kjent for Vigelandsparken, med sine mange nakenskulpturar, som kvart år blir besøkt av busslaster fulle med turistar frå heile verda.

Gustav Vigeland blir rekna som Noregs fremste bildehoggar, var med på å utsmykke Nidarosdomen og har sitt eige museum, Vigelandmuseet, i Oslo.

Privat levde Vigeland eit turbulent liv med fleire havarerte ekteskap og forhold. Han hamna i årelang krangel med broren. Og han blei kritisert for å ha invitert nazistar inn i atelieret sitt i 1941.

Det var ein pirrande tanke, at denne mannen kunne ha etterlate seg eit hemmeleg manuskript der han fortalde alt.

Vigelandmuseet helte kaldt vatn på det brennheite tipset.

«Vi kjenner til ryktene om et slikt manuskript, men det er ingenting som tyder på at dette eksisterer,» svarte kurator Marte Grette på e-post.

Ho meinte rykta bygde på ei misforståing.

«Vi er ganske sikre på at det her er «Erindringer» av Vigeland det refereres til,» skreiv Grette.

Vigelandmuseet opplyste at dei hadde opna manuskriptet i 1949, og at dei trudde det hadde ligge ope i museets arkiv sidan då.

Men det var noko som skurra.

Mange år seinare venta framleis norske aviser på eit manuskript. Lillehammer Tilskuer skreiv for eksempel i 1969:

Korleis hang dette saman? Fanst det to manuskript?

På museet

Eg drog til Vigelandmuseet for å undersøkje «Erindringer».

Manuskriptet låg i ein boks, 400 sider knytt saman med hyssing, skrive av Gustav Vigeland i 1918.

Skrifta til Gustav Vigeland var nesten uleseleg, men heldigvis hadde museet også ein transkribert versjon av manuskriptet. Eg begynte å lese.

«Min oldefar, fars farfar, Ola i Ramsdalen, eller som han skrev seg, Ola Pedersen, var en veldig kjempe, stille var han, folk var redd ham,» skreiv Gustav Vigeland.

Han heldt fram med å skildre besteforeldra og foreldra sine. Hendingar og draumar i barndomen. Detaljrikdommen var stor. For stor?

«Vanskelig var det for meg når vi hadde erter, det var det vondeste jeg visste, da gjaldt det å spise uten å spise,» skreiv Gustav Vigeland.

«Gryn likte jeg. Av fisk ville jeg helst ha rogn og lever og øynene. Av kjøtt ville jeg helst ha nyrer og marv. Når man reiste seg fra bordet ble det sagt takk for mat, hver flyttet sin stol stille og gikk.»

Vigeland skreiv om geografiske stadar, mange folk, det kunne minne litt om dei eviglange skildringane i «Ringenes Herre» før handlinga går i gang. Zzzz.

Eg bladde vidare. Originalmanuskriptet hadde ein del overstrekingar. Det var tydeleg at Vigeland jobba hardt med dette. Men kva var det eigentleg han ville seie?

Han skildra si eiga læretid som treskjerar, og boka gav dermed eit innblikk i hans start på vegen mot å bli Noregs mest kjente bildehoggar. Men dei juicy detaljane let vente på seg, både når det gjaldt samarbeidet med nazistane og dei turbulente ekteskapa.

Eg skumlas vidare i manuskriptet, framleis med håp om å finne noko. Så, ikkje noko stort, men likevel: Ei pinleg utlegging om Vigelands kjønnssjukdomshistorie. Han hadde gonoré. Dessutan plukka han opp gatejenter.

Ja vel?

Kva i alle dagar var det han ville med å utlevere dette? Kvifor tenkte han at dette var lurt?

«Erindringer» stoppa idet Gustav Vigeland gjekk om bord i ein båt mot Danmark i 1890, lenge før han blei Noregs største kunstnar. Det var ingen spor etter noko forsegling.

Eg fekk det ikkje til å stemme at dette var boka alle venta på med andakt. Så eg leita vidare.

Fanst det eit manuskript til?

Kaninholet

Stadig vekk er det nyheitssaker om gamle ting som blir funne på dei mest utrulege plassar.

Ein familie fann eit 1600-talsmåleri verdt millionar bak ei dør.

Ei 90 år gamal fransk dame oppdaga eit gløymt meisterverk på kjøkkenet.

No var eg langt nede i kaninholet, så eg tok alle slike saker som ei oppmuntring til å grave vidare. Eg byrja å sjå for meg funnet av ei ny bok, som kunne kaste om på alt vi visste om ein av Noregs største kunstnarar.

Spenninga blei ikkje mindre då eg fann ut at Vigeland-familien hadde tradisjon for å etterlate seg hemmelege saker på dei raraste stadar,

På Slemdal i Oslo står Emanuel Vigeland Museum.

Emanuel var veslebror til Gustav. Han blei også kunstnar, men er mindre kjent.

Emanuel bygde sitt eige mausoleum.

Altså ein minnestad for seg sjølv.

I 2003 fann elektrikarar eit hemmeleg rom då dei bora i taket av mausoleet.

Ut velta rullar med teikningar som ingen visste at eksisterte.

Teikningane hadde erotiske undertonar som kunne bli misforstått i hans samtid. I enkelte notat hadde Emanuel skrive at hans atelier måtte vere låst i 75 år, først då kunne folk få sleppe inn.

Å gå inn i mausoleet var som å stige inn i ei enorm grav. For å kome inn, måtte eg bøye hovudet for Emanuels urne, som stod plassert over den låge døra.

Medan eg stod og myste inn i mørket, tenkte eg: Om Emanuel etterlet seg eit låst rom med ein mogleg 75-årsklausul, kunne vel Gustav ha etterlate seg ei bok som skulle bli gitt ut 50 år etter hans død?

Det verka ikkje usannsynleg. Brørne levde i ei tid der kunstnarar blei behandla som geni, og gjerne planla ettermælet sitt ned til den minste detalj.

Heile Vigelandmuseet blei gjennomgått i 2010 på grunn av renovering, utan at dei tilsette fann noko manuskript. Eg ville leite ein stad der ingen hadde leita.

Dersom Gustav Vigeland etterlet seg eit manuskript med 50-årsklausul, kunne eg kanskje finne informasjon om det i arveoppgjeret hans?

Eg søkte innsyn i dødsbumappa til Gustav Vigeland.

Dødsbuet

Inne i eit fjell, øvst i Oslo, ligg Arkivverkets lokale. Her fekk eg titte på Vigelands dødsbumappe.

Når ein person døyr, går retten gjennom dødsbuet til vedkomande. Gjeld, formue og eigedelar. Kva skjulte seg i mappa til Vigeland?

Ingen hadde sett på denne mappa så langt tilbake som Arkivverket har statistikk på (1991). Kanskje aldri?

Eg løfta ut den falma pappmappa og byrja å bla i dokumenta for å finne omtale av sjølvbiografien.

Gjennom ein lupe kunne eg skimte Vigelands namn. Fleire av dokumenta skildra vanlege ting som mange ville hatt i huset ved sin død. Gryter, vasar, ein spegel.

Men også: Manuskriptet!

Blodpumpa gjekk. Eg las raskt vidare.

Etter Vigelands død arva hans to barn arkivet, som inneheldt brev, dagbøker og eit manuskript.

Kommunen, som var i ferd med å stifte Vigelandmuseet, framheva at arkivet hadde stor kulturhistorisk verdi for å forstå Gustav Vigeland. Etter forhandlingar bestemte difor barna seg for å selje arkivet til kommunen. Inkludert manuskriptet.

Men då Vigelands son pent bad om å få lese farens manuskript, fekk han beskjed om at manuskriptet ikkje skulle opnast før om 50 år.

Kommuneadvokaten i Oslo skreiv i 1950 at sjølvbiografien var forsegla med «bestemmelse om at dette først skal åpnes etter 50 år. Disse memoarer vil derfor ikke før den tid være tilgjengelige for noen.»

Eg stussa, dette var i strid med det som museet hadde fortalt. Men det var inga omtale av innhaldet i manuskriptet. Dermed søkte eg innsyn i arkivet etter Oslos kommuneadvokat.

Og her skulle eg få svaret:

Der vart manuskriptet omtala som 400 sider langt, med handling frå barne- og ungdomsår. Eg kjente det søkke i magen. Dette stemte med innhaldet i «Erindringer».

Hadde eg blitt tatt med på ei lang gåte, berre for å finne eit manuskript som allereie var blitt oppdaga?

Gåta får eit svar

Alt tydde på at Vigeland berre skreiv dette eine manuskriptet. Men opplysninga om at boka ikkje skulle bli sett av nokon på 50 år skapte strid.

Vigelandmuseet meinte framleis at det var snakk om «Erindringer», men heldt fast ved at manuskriptet aldri hadde vore hemmeleg. Dei kjente ikkje til kommuneadvokatens brev.

Heller ikkje Tone Wikborg, Vigeland-biograf og tidlegare tilsett ved Vigelandmuseet gjennom 30 år, kjente til funnet frå dødsbumappa.

– Dette har eg aldri sett før, sa Wikborg.

Om brevet stemte, ville ikkje det bety at Vigelandmuseet hadde brote forseglinga?

– Det kan eg ikkje svare på no. Men eg trur ikkje det har skjedd noko mystisk her, svarte kurator ved Vigelandmuseet, Marte Grette, først.

Seinare svarte museet på e-post. Dei vektla informasjon frå eige arkiv. I 1939 skreiv Vigeland at «Erindringer» skulle bli gitt ut lenge etter hans død, før han i 1940 og 1943 skreiv at ein komité som han oppnemnde, skulle offentleggjere boka når dei fann det for godt.

Avgjerda om å opne og transkribere manuskriptet blei tatt av formannen for Vigelands komité, i samband med at kommunen gjorde Vigelands hus om til museum. Museet meinte difor at dei hadde oppfylt Gustav Vigelands ynske.

Men manuskriptet blei aldri publisert. At det hadde blitt opna, blei heller ikkje kommunisert ut i 1950. Dermed venta avisene framleis spent, mange år seinare, på ei bok som skulle offentleggjerast om 50 år.

Det var inga anna bok. Eg måtte slukøyra ta til takke med «Erindringer», boka som skildra kva Vigeland likte å ete til middag.

Kva var poenget? Hadde Vigeland laga ei gåte, for å gjere seg interessant etter sin død?

I sin Vigeland-biografi hadde Tone Wikborg opplyst at kunstnaren skreiv «Erindringer» for å gi eit grunnlag for framtidige bøker om han. Han forsøkte å rette på uriktige ting som var skrive om han, og plukka ut dei opplysningane han sjølv såg seg tent med at kom fram.

Slik ville han sikre ettermælet sitt, tenkte eg, og smakte på ordet. «Ettermæle» tyder omtale etter at ein er død. Det er noko grunnleggjande menneskeleg over dette, å vere opptatt av kva som skulle stå igjen den dagen ein var død. Pyramidar, tidskapslar, statuar...

Eit godt ettermæle er noko dei fleste ynskjer seg. Men ingen av oss klarer heilt å sjå kva som kjem til å stå igjen den dagen vi er borte.

Vigeland hadde tatt det heile eit steg lenger, i direkte tyding. Han ville sjølv tale frå grava. Det var berre éin ting: Bilethoggaren hadde gløymt at hans beste våpen var bilete, ikkje ord.

Manuskriptet har aldri blitt utgitt. Kanskje var det like greitt. Å la kunsten tale for seg.

Les også: