Fjord, fisk og Frp

Fansen flokkar seg rundt dronninga mellom jugendhusa. Sylvi er på heimebane, og rosen sitt laus.

Fram til år 2000 stemte det ein gong så nynorske og alkoholfrie Sunnmøre som folk flest. Så blei fogderiet eit Frp-fyrtårn.

Kva fekk den mørkeblå bølgja til å fosse inn mellom fjord og fjell – som ein tsunami over kjernelandet til KrF?

– Snik-kristen framtoning, seier analytikar.

Alkoholparti

Det var ein snedig, folkeleg start på partiet Frp – ispedd ein god klunk alkohol.

Stiftaren Anders Lange hadde ein annleis cv. Han jobba på planteskule i Argentina på 1920-talet, krangla Quisling ut av Fedrelandslaget på 1930-talet og dreiv motstand mot naziane på 1940-talet. Etter krigen starta han hundekennel i Asker, og gav ut «Hundeavisen» – ei avis med miksen kennel, landbruk og politikk.

«Hundeavisen» kom blant anna med varme forsvar for raseskiljet i Sør-Afrika, mot Folketrygda – og for miljøvern.

Da Anders Lange i 1973 bestemte seg for å stifte eige parti, inviterte han utvalde på møte framfor peisen på kennelen i Asker. Han serverte det han kalla rosévin: sjølvblanda raudvin og kvitvin.

Meir folkeleg blir det knapt.

– Det smakte langt frå godt, men me hadde ikkje hjarte til å seie ifrå, sa redaktør Jan S. Hervig i boka «Frp – rett frå levra».

Da Lange nokre månader seinare var i partileiardebatt på NRK løfta han eit glas med eggelikør og forsøkte å skåle med statsminister og avhaldsmann Lars Korvald (KrF).

Valkampsakene var tydelege: Kutt i skattar og avgifter, kamp mot trygdemisbruk, null u-hjelp til «dei sorte», kvinner ueigna til politisk arbeid – og billigare brennevin.

Det slo ikkje an på Sunnmøre.

Språk, sprit og synd

I 2025 møter Ørsta sentrum deg med veggskilta «Jesus lever i dag» og «Jesus vil deg det beste» – langs innfartsvegen «Kyrkjegata».

Midt i sentrum, mellom Frikyrkja og kyrkja, står prest og salmediktar Anders Hovden på sokkel. Ved sida av er ein statue av Ivar Aasen – skaparen av nynorsk – og hotell Ivar Aasen.

Ørsta hadde ølmonopol til etter år 2000, så matbutikken ved sida av vinmonopolet selde ikkje øl.

Folk var opptatt av avhald og målsak – og gjekk i kyrkja.

– Var du avhaldsmann og nynorskmann, skulle Frp vere det siste partiet du valde, har valforskar Tor Bjørklund sagt.

I 1973-valet fekk Anders Langes parti berre 3,6 prosent på bygdene i Møre og Romsdal. KrF var det største partiet med nær 25 prosent.

Men i 2003 blei ein bruktbilseljar frå Frp vald til ordførar i Ørsta.

Da hadde norsk politikk fått ein ny konfliktakse, ifølge valforskarar.

Sukkerdirektøren

Den som først dukka opp da det nye partiet skulle bli stifta i 1973, var Carl Ivar Hagen, ein 29 år gamal direktør i sukkerimportøren Tate & Lyle.

– Ikkje eit menneske var å sjå, eg lurte på om det var aprilsnarr, har Hagen sagt.

Han var nemleg på plass ei veke for tidleg. Neste veke var kinosalen i Oslo overfylt og det nye partiet for «skattetrette nordmenn» som var lei av «barnepikene» (staten) blei til.

Kva ville skjedd om Carl I. Hagen ikkje hadde dukka opp også veka etter?

To månader seinare blei ivrige Hagen utnemnd til partisekretær. Og fem månader etter stiftinga segla TV-venlege Lange inn på Stortinget med 5 prosent og fire representantar.

Sommaren etter langa Anders Lange ut frå talarstolen på Stortinget, blant anna mot den dyre oljeleitinga i Nordsjøen, som han kalla ein svindeldraum.

Lange hadde også tenkt å ri hest frå Asker og opp Løvebakken på Stortinget, etter han fann ei gamal forskrift som sa at det offentlege måtte betale fôret for representantane.

Det rakk han ikkje. For hausten 1974 døydde Anders Lange etter å ha hasta etter Asker-toget til fots.

Da hadde allereie Carl I. Hagen forlate partiet, og frykta å bli likvidert.

Frykta dodrap

Da «vestkantjyplingen» Hagen i 1974 hadde forsøkt å dempe utspela til partistiftar Lange, blei det veldig krangling.

– Carl I. Hagen frykta at nestleiar Erik Gjems-Onstad kunne komme til å likvidere han på toalettet på Stortinget. Eg tvilte aldri på at frykta var reell, Onstad hadde kjempa mot Rinnan-banden under krigen, har redaktør Hervig fortalt.

Carl I. Hagen overlevde, blei med igjen i partiet og blei vald til partiformann i 1978. Da låg partiet på rundt 1 prosentpoeng.

Samtidig blei den 29 år gamle læraren Lodve Solholm frå Ørskog med i sentralstyret. Han var den første av ei lang rekke profilar frå Sunnmøre i Frp.

I 1983 skaka Solholm mange da partiet hans plutseleg var blant dei største i kommunen. Fire år seinare var han valvinnar.

På ein mjølkegard i Ørskog fekk ti år gamle Sylvi Listhaug med seg brakvalet.

– Eg hugsar at foreldra mine var litt forferda. Dei stemte Senterpartiet. Før hadde Frp gjort det bra i mange byar, men dette var gjennombrotet.

Som 18-åring år melde Listhaug seg inn i partiet.

– Da gjorde eg det via Lodve Solholm, eigentleg, fordi han var lærar til éin av brørne mine.

Frp-dekodaren

I boka «Frp-koden» frå 2007 hevda Magnus Marsdal at sidan marknaden rådde for nær alle parti, var det ikkje lenger økonomi som bestemte kva folk flest stemte – men verdiar.

– I Oslo var Frp i starten store blant skatteleie Høgre-veljarar, og deretter folk som var skeptiske til innvandring. Det siste har gått litt av moten etter kvart som fleire har vakse opp i ein fleirkulturell by, seier Marsdal.

I dei to siste vala har Frp fått magre 6 prosent oppslutning i Oslo.

Marsdal meiner partiet oppdaga krafta i sentrum-periferi, særleg misnøye mot makta i storbyen. Det er til liks med fleire høgrepopulistiske parti i Europa – og Donald Trump.

Suksessen på Sunnmøre handlar særleg om eitt av det Marsdal kallar urinstinkta til Frp.

– Den amerikanske draumen. Individet skal vere sterkt og staten svak. Skatten skal vere låg. Du skal vere di eiga lykkes smed, seier han.

– For sunnmøringane sit hovmodige maktmenneske i Oslo og skjønar ikkje verdien av verdiskapinga til driftige folk langs kysten. Sjølvbiletet er at ein sender ressursar over med trailerlass og får tilbake med brevdue, seier Marsdal.

Fansen

På eit valtorg i Ålesund trekkjer teltet til Frp flest folk. I NRK si siste supermåling ligg partiet her på over 30 prosent. Sylvi Listhaug er som ein magnet på både eldre og yngre sunnmøringar denne augustdagen.

Remi Sagen / NRK

– Altfor mange pengar blir sendt ut av landet. Vi må bruke meir pengar på dei eldre. Og dei har lagt ned skular. Vi skal ha skular.

Remi Sagen / NRK

– Og litt meir fridom, sånn som å fjerne formuesskatten.

Remi Sagen / NRK

– Frp står jo for litt sånn industrisaker, sånn næring som eg skal inn i.

Remi Sagen / NRK

– Frp vil forbedre helsepolitikken. Ja, dei vil faktisk det.

Remi Sagen / NRK

– Eg skal bli fiskar. Da er det viktig for meg at CO2 -bensinavgifta blir fjerna, den gjer det mykje dyrare for båtane å tanke i Norge.

– Du trur ikkje det er bra for klimaet, da?

– Jo, men altså... Det gjer at dei tankar uti Shetland, da. Båtane brukar no diesel uansett. Det einaste det gjer, er at dei fjernar lokale bedrifter som Bunker Oil.

Theo (16) frå Stette i Skodje

Remi Sagen / NRK

– Eg trur Frp er store på Sunnmøre fordi folk vil styre litt over seg sjølv.

Skjelvet

Midt i Ørsta-grenda Vartdal bur eks-bruktbilseljar Hans Olav Myklebust. I 2003 var han med i ordførar-skjelvet som ramma Noreg. Framstegspartiet fekk 13 ordførarar, mot fire til saman dei 30 føregåande åra.

Seks av dei – nesten halvparten – var i Møre og Romsdal.

– Me ville opne opp for ølsal i butikkane og fleire skjenkestader, det var nok populært, fortel Myklebust.

Han omtaler seg som ein ja-mann i næring og byggesaker. Myklebust fekk også æra av å opne det nye kjøpesenteret til Olav Thon på den største strandtomta i bygda (som kommunen hadde selt med eit tap på nær 30 millionar kroner).

– På Sunnmøre misliker ein for mykje regulering, offentlege inngrep og byråkrati, seier Myklebust.

Volda

Ei mil unna Ørsta ligg søsterbyen Volda (eller er dei Gåseby-Andeby?).

På Høgskulen greier valforskar Bjarte Folkestad og professor Jan Inge Sørbø ut om korleis Frp har tatt over kjerneområda til KrF.

– Den gamle og konservative bedehusrørsla var også opprørsk, fordi den var mot presteskapet. Mot sentralmakta, nett som Frp i stor grad er, seier Sørbø.

Han peiker på at haugianarane stod sterkt på Sunnmøre, med cocktailen gudstru og gründerånd.

– Men i KrF-hjartesaker som alkohol, ekteskap og seksualliv er Frp veldig frisinna og moderne, og vil ikkje ha regulering. Der skil dei lag, og eg trur at heile bedehusrørsla no har tapt på bygdene, meiner professoren.

Han trur at mange framleis har desse ideala, men at dei – i motsetning til på 1950-talet – ikkje lenger tenker at ideala må gjelde for alle.

Språk, sprit og synd er i dag så godt som borte frå valkampen.

Valforskar Folkestad er samd i at ein på Sunnmøre er skeptiske til sentral styring.

– Kvar ein sunnmøring med respekt for seg sjølv har stor sans for soga om fjellbonden i Geiranger som trekte opp stigen når skattefuten kom for å krevje inn pengar, seier han.

Han legg til at Arbeidarpartiet og sosialdemokratiet aldri har stått sterkt her.

– Sjølv arbeidarane på Sunnmøre har hatt trua på at kapitalen og bedriftseigaren spelar på lag, og at bedriftseigaren bur i det same nabolag. Om det er reelt, kan ein jo diskutere, men det er iallfall ei forteljing ein likar å strø om seg, seier Folkestad.

I rånebygda Ørsta – og elles på toglause Sunnmøre – skadar det heller ikkje oppslutninga at Frp er eit bilparti.

Sylvi

Sylvi Listhaug er einig i at Sunnmøre-dominansen kjem frå eit ønske om avstand frå staten.

– Folk her har kara seg fast og utvikla verdiar og arbeidsplassar. Vi ser at fylket bidrar med veldig mykje til statskassa i Oslo.

Sylvimania

Remi Sagen / NRK

Ho ramsar opp pengebruk ved byråkrati, innvandring, bistand, og den omstridde og konsulentdrivne Helseplattforma.

– Kva tenker du om at staten bruker over 40 milliardar kroner på konsulentar i år?

– Eg synast at denne pengebruken er ute av kontroll på mange område. Det går for mykje pengar til det, seier Frp-leiaren.

Den tidlegare First House-konsulenten Listhaug hevdar blant anna at det offentleg har mykje høgare pris på byggeprosjekt enn private.

– Er løysinga som blant anna korrupsjonsjeger Eva Joly seier, å styrke byråkratiet ved å få kompetente folk inn i systemene?

– Vi treng å bruke fleire aktørar, ideelle, private, når det kjem til å bygge og drive tenester.

Snik-kristen

I Oslo har Magnus Marsdal ei enkel forklaring på at Frp har tatt KrF-veljarar:

– Det er mindre Jesus og meir mammon da, seier Marsdal, og legg til:

– Dessutan oppdaga Sylvi Listhaug sine kristne røter da John Alvheim døydde, og det var ledig plass i partileiinga for nokon kristne med hjarte for dei eldre. Da begynte Sylvi å gå med korset i halsen.

Marsdal seier at sjølv om Listhaug ikkje hadde vore aktiv truande sjølv, vektla ho at bestemora var det.

Før han speler litt på Frp-uttrykket «snikislamifisering»:

– Det er noko snik-kristent over framtoningen hennar.

– No talar ho støtt på Oslo Symposium – for dei mest kristenkonservative. Det går hand i hanske med islam-kritikken som var så populær for nokre år sidan.

Feil reform

Sylvi Listhaug har ikkje svart på påstandane om snik-kristen framferd, men er mest opptatt av sløsing om dagen.

– Kva tenker du om at jarnbane-Noreg har gått frå 11 til 114 direktørar, etter jarnbanereforma som Frp stod bak?

– Det er ikkje alle reformer som har vore riktig eller bra. Vi er nøydd til å gjere noko med dette og sjå korleis vi kan drifte AS Noreg betre og rimelegare.

– Du seier jarnbanereforma kom feil ut?

– Ja, når vi ser på Noreg kontra Sverige og Danmark, så bruker vi mykje meir pengar, og eg trur ingen i Noreg er spesielt mykje meir fornøgd enn naboane våre.

– Eg trur det trengst ei sunnmørsk haldning til pengebruk. Folk ser jo at det no sløsast med pengar, til dømes grøne industriprosjekt.

Langt borte høyrest klangen av partistiftar Anders Lange, til dømes hans aller siste innlegg på Stortinget, der han langa ut mot oljeboringssløsinga.

– Vi skal bruke 7,8 milliardar av oljepengane til å drive vidare, vil lever på ein svindeldraum. Vi vil gjerne leike med tanken om at vi får oljepengar om kort tid. Det er ikkje snakk om det. Det er berre snakk om utgifter. Det vil det norske folk forstå litt etter litt.

Kjelder:

«Frp-koden», Magnus Marsdal, 2007.
«Frp – rett frå levra», Gunnar Ringheim, 2016.
«Anders Lange – ein norsk historie», Øyvind Strømmen, 2016.
«Der andre tier», Sylvi Listhaug og Lars Akerhaug, 2018.
«Listhaugs metode», Magnus Marsdal, 2021.