Vi vaklar utan dette

KOMMENTAR: Den der naive måten vi har lagt oss til å snakka om kunst og kultur på. Vi blir overmodige av det. Og ganske dumme.

Filmen «Elskling» har rørt mange denne hausten. Foto: Øystein Mamen via NTB

Eg skulle intervjua Helga Guren. Ho spelar Maria i den norske filmen «Elskling.» Så eg gjekk på kino. Eg hadde høyrt at den var så fin. Men eg syntest Maria var heilt skrekkeleg. Ho var så sint, og ho var så mykje, og ho gir ikkje ein millimeter pusterom til andre. Ho fortel mannen Sigmund om alt som er gale, for han har vore ute og reist i seks veker. Og når Sigmund tar tak, gjer han det på feil måte, for han gjer det utan henne.

«Maria er inni alt», seier Sigmund, den timen dei er saman i terapi.

Ho er det. Og eg tenkte, der i kinosalen, at eg hadde ikkje orka å koma heim til Maria. Eg ville snudd.

Lenger inn

Men Maria er redd. Ho er så redd. Redd for å mista, redd for at Sigmund skal halda rundt henne, for då kan han jo også sleppa henne. Redd for at han skal gå, fordi alt det fine i livet heng saman med han. Ho må ha kontroll, kontroll, kontroll. Og så, forstår ho seinare, prøver ho å få Sigmund til å kjenna seg som eit dårleg menneske. For at han skal bli hos henne.

Nei, det går ikkje å fanga dette i ord. For det er mykje meir, og aldri berre éin ting. Men det er eit så usminka liv vi kjem tett på. Ei vaksen kvinne som ikkje forstår seg sjølv, der vi møter henne. Men som nok trur at ho gjer det. Trur at ho har kontroll, at det er alt det som er utanfor henne som må endrast. Som møter ein lågmælt terapeut. Som lar henne kvila på sofaen. Og insisterer på at ho skal passa på henne. Maria slit med å ta imot det.

Og eg? Eg blir rørt. Og når eg merkar at filmen sikkert går mot slutten, blir eg redd for at den skal slutta før Maria finn ut av ting. Eg ønsker det så inderleg for henne. At ho skal forstå, finna ei ro, klara ta imot. Ikkje vera så redd lenger, ikkje vera inni alt. Gi dei ho er glad i plass. Våga det. Ta imot.

Hos Nils Vik

Før det, på den andre sida av sommaren, las eg om Nils Vik. Av Frode Grytten. Og eg les ikkje mange bøker, eg er ein mobil-skrollar.

Men Nils Vik. Han er enkemann, barna er vaksne, han veit han er sjuk. Og han saknar kona si så veldig. På usentimentalt vis har han bestemt seg for å ta den siste reisa over til den andre sida. Han skal ta båten ut fjorden, han er skyssmann. Og han skal døy der ute.
På vegen plukkar han opp menneske han har møtt gjennom livet. Og hunden sin. Dei er alle døde, utan at det verkar rart, på nokon måte. Og vi – eller eg, for å vera heilt ærleg – forstår at Nils Vik er heil ved. Han har hjelpt folk. Der dei er, ved fjorden og i livet. Han har hjelpt den klossete og einsame naboen med å møta ei kvinne, han har tatt om bord den einsame guten, han har sett ho som hjelpelaust mista verdigheit og kontroll i båten hans. Og han gjorde det ikkje verre for henne. Det er eit vakkert mannsportrett. Omsorg. Praktisk hjelp. Ikkje altfor tett på. La folk få litt fred. Det er ikkje dei sidene vi oftast løftar fram ved menn.

Og nei, verken Maria eller Nils Vik er først og fremt kvinne eller mann, eller ein gong typiske som det. Dei er meir, dei er menneske. Og vi får tilgang til dei, vi får koma på innsida. Utan at vi sjølv risikerer noko. Vi er til og med ganske opne for det, sannsynlegvis, sidan vi nå er på kino, eller høyrer på eller les den boka.

Limet

Vi treng det. For oss sjølve, for våre eigne nærmaste. Vi treng det for å forstå andres livsvilkår. Og for å laga gode samfunn.

Eg skulle ønska vi tok til oss dette. For ganske ofte syns eg vi snakkar om folk som om dei skulle vera ein lett og rett fram ting å forstå. Eller vera. Eller setja vår eigen diagnose på.

Men dei er jo ikkje det. Alle er meir enn vi ser. Alle har ei historie.

Og det er jo ikkje sånn at vi klarer få del i alt det kompliserte eit menneske er og har blitt. Det er ganske få, det er dei som står oss nært. Og det er jammen meg komplisert nok med dei også, for vi er så sterkt knytte til dei. Det er ikkje så lett å sjå kva som eigentleg ligg hos meg og i mitt blikk, ikkje hos den andre.

Kunst og kultur og musikk og film og bøker gir oss ein annan tilgang. Får oss til å ta inn andre. Utan å halda dei fast i vår eiga oppfatning av kva som driv eit menneske, kva som ligg bak, kva det er å forstå.

Likevel snakkar vi så naivt om kultur. Til og med forakteleg. Som om det berre er kos. Som om det ikkje er viktig, men noko vi pyntar oss med til slutt, noko eit land må passa på å ha litt av for å framstå som eit skikkeleg land. Omtrent som at du må hugsa å ta på deg slipset i visse samanhengar. Ikkje fordi du meiner det er nødvendig, men fordi andre forventar at du har det.

Det der. Vi blir fattige av det. Aleine. Og ganske dumme. Sjølv om det gjer det enklare å tru at det som er enkelt for oss, er enkelt for andre. Og får dei det ikkje til like lett, er det nok fordi vi er litt betre menneske. Meir disiplinerte, kanskje, med betre sjølvkontroll. Det kan jo vera. Eller det kan vera blikket du ser med. Som er altfor smalt.

Eg skulle ønska vi tok det inn. Film, bøker, musikk, teater. Det er viktig. Det er heilt, heilt grunnleggjande viktig. Det er limet mellom oss. Vi vaklar utan det.